Trong trường ca "Mặt đường khát vọng" Nguyễn Khoa Điềm viết:

Đất là nơi anh đến trường Nước là nơi em tắm Đất Nước là nơi ta hò hẹn

Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm

Đất là nơi "con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc"

Nước là nơi "con cá ngư ông móng nước biển khơi"

Thời gian đằng đẵng

Không gian mênh mông

I.    Mở bài:

-     "Đất nước tôi thon thả giọt đàn bầu". Đất nước luôn là tiếng gọi thiêng liêng muôn thuở, muôn nơi và của hàng triệu trái tim con người. Đất nước đã trở thành đề tài lớn vô tận của thơ ca Việt Nam. Đã có biết bao nhà thơ viết về đất nước với những khám phá riêng. Nhưng có lẽ phải đến Nguyễn Khoa Điềm, đất nước mới được cảm nhận một cách hoàn thiện và sâu sắc qua đoạn trích "Đất nước" trích trường ca "Mặt đường khát vọng". Bằng giọng thơ chính luận được diễn đạt dưới hình thức trò chuyện tâm tình, Nguyễn Khoa Điềm đã mang đến cho người đọc một cách nhìn mới lạ, sâu sắc trong cách cảm nhận về đất nước.

II.    Thân bài:

1.    Khát quát:

-     "Mặt đường khát vọng" là tập trường ca hùng tráng được Nguyễn Khoa Điềm hoàn thành ở chiến khu Trị - Thiên năm 1971. Bản trường ca nhằm mục đích thức tỉnh tuổi trẻ các đô thị vùng tạm chiến miền Nam nhận rõ bộ mặt xâm lược của Mỹ, hướng về đất nước, ý thức được vai trò, trách nhiệm của tuổi trẻ đối với dân tộc.

2.    Sự mới mẻ, sâu sắc về nội dung:

a. Cách nhìn về đất nước cu thểmà khát quát, bình di mà lớn lao:

-     Đất nước được hình thành từ những gì nhỏ bé, gần gũi, riêng tư trong cuộc sống của mỗi người.

-     Trong cái nhìn độc đáo của Nguyễn Khoa Điểm, đất nước không chỉ gần gũi, giản dị "một nắng hai sương", tần tảo thủy chung mà còn là những gì riêng tư nhất trong sâu thẳm hồn người.

Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm

-     Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng thật sáng tạo hai từ "đất nước", lúc chúng tách rời, lúc chúng gắn bó hòa quyện trong nhau để cùng thể hiện một không gian riêng tư gắn liền với những kỷ niệm sâu đậm trong trái tim mỗi con người.

-     Đất nước là con đường nâng bước anh đến trường, đất nước là nơi em tắm mát, đất nước là nơi trái tim thanh xuân bổi hồi, xao xuyến với những rung động của tình yêu đầu đời. Đất nước là nơi ta hò hẹn, nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thương, khắc khoải.

-     Những hình ảnh thơ giản dị, thân thương ấy đều đượm phong vị của ca dao tạo nên giọng thơ tình tứ, ngọt ngào tựa như lời thủ thỉ tâm tình. Đất nước ở ngay trong những chàng trai, cô gái, ngay trong những khoảng riêng tư của mỗi con người. Qua cách nhận thức này, Nguyễn Khoa Điềm đã phát hiện ra cội nguồn của tình yêu quê hương, đất nước. Tình cảm lớn lao, thiêng liêng này chi có thể được hình thành từ sự gắn bó, yêu thương; tù' những gì gần gũi nhất, thân quen nhất trong cuộc sống mỗi con người.

·   Đất nước là sự hòa quyện không thể tách rời giữa cá nhân và cộng đổng dân tộc.

·   Đất nước chính là nơi đã thắp lên tình yêu, nhen lên trong trái tim con người ngọn lửa của niềm tin vào cuộc sống.

-     Tình yêu lứa đôi đã thật sự hòa hợp với tình yêu đất nước. Chính vì thế mà tất cả đều bình dị, cụ thể, gần gũi, đáng yêu với "anh" với "em", với mỗi chàng trai, cô gái để rồi nó sẽ thâm vào hổn của mỗi con người Việt Nam.

b. Hình tương đất nước đươc mở ra bế rông không gian, chiều dài thời gian và ở chiều sâu văn hóa:

-     Tác giả nhìn nhận đất nước trên bình diện địa lý, lịch sử. Trên bình diện địa lý, đất nước là "rừng vàng biển bạc" rộng lớn, giàu đẹp mà từ thuở nào đã đi vào những điệu hò lời ca thiết tha tự hào:

Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ

-     Hình ảnh "con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc" và "con cá ngư ông móng nước biển khơi" đều là những hình ảnh mượn từ dân ca Huế. Nó thể hiện niềm tự hào, kiêu hãnh về xứ sở, không gian đất nước là nơi dân mình đoạn tụ, sinh sống cả ngàn năm. Đất nước bình dị, quen thuộc nhưng đôi lúc cũng rộng lớn, tráng lệ và kì vĩ. Đất nước hiện lên qua một không gian rộng lớn mênh mông, thời gian vô tận, được kết hợp với hình ảnh thơ đậm chất dân gian, làm cho đất nước trên bình diện địa lý không xa lạ, thô cứng mà gần gũi thiêng liêng. Từ đây tác giả tiếp tục triển khai mạch cảm xúc - đất nước còn gắn với bình diện lịch sử của dân tộc:

Đất là nơi Chim về

Nước là nơi Rong ở

Lạc Long Quân và Âu Cơ

Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng

-     Lịch sử của đất nước được nhà thơ gợi lên từ huyền thoại Lạc Long Quân và Âu Cơ, truyền thuyết Hùng Vương và ngày giỗ Tổ. Câu chuyện Lạc Long Quân và Âu Cơ gợi niềm tự hào về nguồn gốc con Rồng cháu Tiên của người Việt nhằm nhắc nhở người Việt Nam về nguồn gốc cao quý của mình, đồng thời khơi gợi sự đoàn kết nhất trí, yêu thương đùm bọc nhau. Đất nước với những phong tục tập quán lâu đời, những truyền thống văn hóa bền vững, tạo nên mạch ngầm chảy từ quá khứ nối liền với hiện tại và tương lai. Đất nước còn là sự kế tụng không ngừng của các thế hệ người Việt Nam.

·   Như vậy:

-     Bề rộng không gian gần gũi thân thương với mỗi người, không gian hò hẹn nhớ nhung của tình yêu đôi lứa, không gian mênh mông giàu đẹp của lãnh thổ, không gian sinh tồn thiêng liêng của cộng đổng dân tộc đoàn kết.

-     Chiều dài thời gian gắn với chiều dài lịch sử, nhân dân bền bỉ, kiến cường xây dựng và bảo vệ đất nước.

-     Chiều sâu văn hóa của một dân tộc có truyền thống dân gian lâu đời.

3.      Sự mới mẻ, sâu sắc vế ghệ thuật:

-      Nét đặc sắc về nghệ thuật của đoạn thơ là khả năng sử dụng sáng tạo những chất liệu dân gian khiến cho những lời định nghĩa về đất nước trở nên gần gũi, cụ thể, sinh động. Đặc biệt là cách sử dụng hình thức câu văn chính luận khẳng định, được lặp đi lặp lại như một điệp ngữ vừa biến đổi vừa nhân mạnh về một đất nước thân thương, hồn hậu, sâu nặng nghĩa tình.

-      Thể thơ tự do, biên đổi linh hoạt về nhịp điệu, có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất chính luận và trữ tình, từ Đất Nước viết hoa, lúc được tách ra để khơi sâu, lúc hợp lại tạo sự thống nhất gắn bó.

III. Kết bài:

-      Đoạn thơ giàu chất suy tưởng và cảm xúc; thể hiện tình yêu, niềm tự hào về đất nước và cách nhìn mới mẻ, sâu sắc về "đất nước của nhân dân".

-      Đất nước gần gũi, hiện hữu trong cuộc sống thường ngày. Đất nước gắn liền với những gì riêng tư, sâu thẳm của tâm hổn con người. Với nhận thức sâu sắc của mình về đất nước, Nguyễn Khoa Điềm đánh thức trong lòng người đọc, đặc biệt là thếhệ trẻ thời bấy giờ tinh thần trách nhiệm với vận mệnh của đất nước, thôi thúc họ lên đường tham gia cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc.

"Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ

Đất là nơi Chim về

Nước là nơi Rồng ở

Lạc Long Quân và Âu Cơ

Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng".