NỘI DUNG BÀI VĂN BÌNH GIẢNG THAM KHẢO

Chiếc lược ngà là truyện ngắn xuất sắc của nhà văn Nguyễn Quang Sáng được viết vào năm 1966, tại chiến trường Nam Bộ trong thời kì kháng chiến chống Mĩ đang diễn ra quyết liệt. Ngòi bút của tác giả không đi sâu vào việc miêu tả không khí của chiến trường mà tập trung hướng vào tình cảm cha con trong cảnh ngộ éo le của chiến tranh và tình đồng chí của cán bộ cách mạng. Và qua đó, tác giả đã cho ta thấy nỗi đau của chiến tranh gây ra cho cuộc sống bình thường của con người.

Truyện được kể ở ngôi thứ nhất, đó là Bác Ba - người bạn của anh Sáu. Bác Ba đã chứng kiến diễn biến câu chuyện và kế lại một cách khách quan, đồng thời bày tỏ sự đồng cảm, chia sẻ với các nhân vật một cách sâu sắc.

Anh Sáu thoát li đi kháng chiến từ đầu năm 1946, mãi đến năm 1954, khi hòa bình lập lại, anh Sáu mới có dịp về thăm nhà trong thời hạn ba ngày. Ngày đi của anh Sáu, đứa con gái đầu lòng của anh chưa đầy một tuổi. Vì hoàn cảnh của cuộc chiến tranh, cha con anh Sáu chưa có dịp gặp lại. Anh chỉ thấy đứa con thân yêu duy nhất của mình qua tấm ảnh nhỏ thôi. Sau tám năm xa cách, đến lúc được về thăm nhà “cái tình người cha cứ nôn nao trong anh”, về đến nhà, bao nỗi nhớ thương dồn nén bây lâu, ông Sáu không kìm được nỗi vui mừng trong phút đầu nhìn thấy con: “Anh bước vội vàng với những bước dài, rồi dừng lại kêu to. Thu! Con”. Nghe lời gọi rõ to của anh, con bé giật mình, tròn mắt nhìn và sau đó là ngơ ngác, lạnh lùng rồi mặt nó bỗng tái đi, vụt chạy và kêu thét lên. Còn anh, anh đứng sững lại đó, nhìn thấy con, nỗi đau đớn khiến mặt anh “sầm lại”. Sự thất vọng và nỗi đau bi kịch trong anh đột ngột dâng lên. Sau đó, anh Sáu dùng mọi cách đề vỗ về con. Nhưng càng vỗ về, con bé càng đẩy ra. Thậm chí anh mong được nghe một tiếng “ba” của con bé, nhưng nó có bao giờ chịu gọi! Ở trong nhiều hoàn cảnh nhưng con bé chỉ gọi một cách trống không, đó là lúc mẹ nó bảo nó mời anh vô ăn cơm, hoặc nhờ anh chắt nước nồi cơm to đang sôi. Ngay cả bữa cơm, bất thần nó hất cái trứng cá mà anh Sáu gắp cho. Trong khoảnh khắc tức giận, không kịp suy nghĩ, anh đánh một cái vào mông nó, lúc đầu nó không phản ứng mà chỉ “ngồi im, đầu cúi gằm xuống...” rồi sau đó lặng lẽ đứng dậy, bước ra khỏi mâm, nhanh chóng nhảy xuống xuồng còn cố ý khua dây cột xuồng kêu rổn rảng thật to, rồi lấy dầm bơi qua sông về ngoại.

Vào một buổi sáng hôm sau, anh Sáu phải lên đường trở lại chiến trường miền- Đông Nam Bộ. Trong thời khắc anh Sáu làm cuộc chia tay với bà con bên nội, bên ngoại, con bé cũng được theo ngoại cùng về. Chứng kiến cảnh chia tay của anh Sáu, thái độ và hành động của con bé đã đột ngột thay đổi hoàn toàn, vẻ mặt của nó đã khác, nó không “bướng bỉnh” hay “nhăn mày” cau có nữa, vẻ mặt nó sầm lại “buồn rầu”, nó không “ngơ ngác”, không “lạnh lùng”, nó nhìn với vẻ nghĩ ngợi sâu xa. Đến lúc chia tay, sau khi tạm biệt mọi người. Anh Sáu nhìn con “với đôi mắt trìu mến lẫn buồn rầu”, anh khẽ nói: “Thôi! Ba đi nghe con!”. Trong khoảnh khắc đó, tình cha con bỗng trỗi dậy hơn bao giờ hết. Bé Thu thét lên một tiếng “ba” đầy xúc động. Tiếng “ba” như vỡ trong ra từ đáy lòng nó, rồi “nó vừa kêu vừa chạy tới, nhanh như một con sóc, nó chạy thót lên và dang hai tay ôm chặt lấy cổ ba nó”. Nó hôn ba nó cùng khắp. Nó hôn tóc, hôn cổ, hôn vai và hôn cả vết thẹo dài bên má của ba nó nữa. Vì sợ ba đi, nó còn dùng “hai tay siết chặt lấy cổ, chắc nó nghĩ hai tay không thể giữ được ba nó, nó dang cả hai chân rồi câu chặt lấy ba nó, và đôi vai nhỏ bé nhỏ của nó run run”.

Mọi sự nghi ngờ của bé Thu đã được giải tỏa là nhờ sự giải thích của bà ngoại vào cái đêm trước đó. Thu trở nên ân hận và hối tiếc: “Nghe bà kể nó nằm im lìm, lăn lộn và thỉnh thoảng lại thơ dài như người lớn”. Vì thế, trong giờ phút chia tay với cha, tình yêu và nỗi mong nhớ đã dồn nén bấy lâu, nay bày ra một cách mãnh liệt có cả ân hận, xót xa. Chứng kiến cảnh chia tay của cha con anh Sáu, có người không cầm được nước mắt và người kể chuyện - Bác Ba: bỗng thấy khó thở như có bàn tay ai nắm chặt lấy trái tim mình.

Thái độ và hành động của bé Thu được Nguyễn Quang Sáng miêu tả thật tinh tế, sinh động diễn biến tâm lí của trẻ thơ. Nó không tin anh Sáu là ba nó, vì trên mặt anh có thêm một vết sẹo, khác với hình ba mà nó được biết. Phản ứng tâm lí của bé Thu là hoàn toàn tự nhiên. Sự phản ứng ban đầu của bé Thu khơi gợi ở người đọc cảm nhận được cá tính mạnh mẽ, tình cảm sâu sắc, chân thật của bé Thu. Nó chỉ yêu ba khi tin chắc người đó là ba của nó. Trong cái ương ngạnh đến “cứng đầu” của em có ẩn chứa sự kiêu hãnh trẻ thơ về một tình yêu mà nó đã dành tất cả cho người cha mà nó được biết qua tấm hình chụp chung với mẹ nó. Đến khi biết rõ sự thật qua lời người bà giải thích về vết sẹo của ba thì tình cảm của nó bùng nổ một cách mãnh liệt tha thiết. Nguyễn Quang Sáng tỏ rõ sự am hiểu tâm lí trẻ thơ một cách sâu sắc. Vì tình yêu thương con người, thông cảm, chia sẻ với từng số phận, đề cao giá trị hạnh phúc gia đình và thái độ phản đối chiến tranh do kẻ thù mang lại, Nguyễn Quang Sáng đã tạo dựng được một tình huống truyện độc đáo để khắc họa vẻ đẹp tâm hồn và niềm khao khát hạnh phúc gia đình mà cụ thể là tình cảm cha con anh Sáu.

Nếu ở tình huống thứ nhất trong truyện đã bộc lộ tình cảm mãnh liệt của bé Thu với cha thì tình huống tiếp theo dưới đây là sự biểu lộ tình cảm sâu sắc của người cha đối với con.

Anh Sáu trở lại khu căn cứ và mang theo tình cảm sâu nặng quê hương, gia đình, vợ con và cả lời dặn của con bé qua một chiếc lược. Anh Sáu không đi tập kết ra Bắc, anh nhận nhiệm vụ mới ở lại miền Nam hoạt động bí mật. Anh là “cán bộ đoàn thể”. Từ năm 1954 đến năm 1959, anh Sáu và đồng đội phải trải qua một thời kì vô cùng gian khó: nào là bị giặc liên tục vây bắt, nào thiếu thốn lương thực, đủ thứ. Tất cả những điều đó đối với anh Sáu có thể vượt qua được, nhưng có điều trong lòng anh cứ ân hận, day dứt mãi: “sao mình lại đánh con”. Càng nghĩ anh càng khổ tâm hơn. Vào một buổi chiều sau một ngày mưa rừng, anh Sáu tìm được một khúc ngà từ trong rừng sâu, anh vô cùng vui mừng, sung sướng. Anh lấy vỏ đạn hai mươi li của Mĩ, đập mỏng làm thành một cây cưa nhỏ, cưa khúc ngà thành từng miếng nhỏ. Anh đã dành hết tâm trí, công sức vào việc làm cây lược: “Những lúc rỗi, anh cưa từng chiếc răng lược, thận trọng, tỉ mỉ và cố công như người thợ bạc”. Trên sống lược có khắc một hàng chữ nhỏ mà anh đã gò lưng, tẩn mẩn khắc từng nét: “Yêu nhớ tặng Thu con của ba”. Chiếc lược ngà với dòng chữ ấy mang theo bao tình cảm sâu nặng của người cha đối với đứa con thân yêu duy nhất của mình. Nó đã trở thành một vật quí giá, thiêng liêng với anh Sáu. Dù cây lược ngà chưa chải được mái tóc của con, nhưng nó làm được đi nỗi ân hận cứ dày vò anh. Anh khao khát được gặp lại con, nhưng rồi một tình cảnh đau thương lại đến với cha con anh Sáu: anh đã hi sinh trong một trận càn của Mĩ - Ngụy. Trong thời khắc hấp hối, anh Sáu không còn đủ sức trăng trối lại điều gì mà chỉ “đưa tay vào túi móc cây lược” đưa cho bạn, nhìn bạn một hồi lâu rồi tắt thở... Hiểu được cái nhìn của người sắp đi xa, người bạn của anh Sáu - Bác Ba cúi xuống gần anh và khẽ nói: “Tôi sẽ mang về trao tận tay cho cháu”, và sau đó, anh Sáu mới nhắm mắt đi xuôi.

Chiếc lược ngà không chỉ thể hiện tình cảm sâu nặng của cha con anh Sáu mà còn thể hiện tình cảm thiêng liêng, sâu sắc tình đồng đội, đồng chí gắn bó, yêu thương. Và qua đó, truyện còn gợi cho ta thấy được những đau thương, mất mát, éo le do chiến tranh mang lại cho từng số phận con người. Là người lính trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp - Mĩ và bằng sự từng trải của nhà văn gốc Nam Bộ, Nguyễn Quang Sáng không chỉ tạo được ấn tượng đẹp đẽ về con người và tình người mà còn gợi lên một cách nhẹ nhàng về cuộc sống và con người Nam Bộ trong cuộc chiến tranh cùng những đau thương và mất mát của họ mà tiêu biểu là hình ảnh của cha con anh Sáu.

Thành công của truyện Chiếc lược ngà là tác giả đã xây dựng được tình huống bất ngờ mà tự nhiên, hợp lí và nghệ thuật miêu tả tâm lí, khắc họa tính cách nhân vật, đặc biệt là nhân vật bé Thu.

*****