BÀI VĂN BÌNH GIẢNG THAM KHẢO

Phạm Tiến Duật là một trong những cây bút tiêu biểu các thê hệ nhà thơ trẻ thời kháng chiến chông Mĩ. Thơ ông thể hiện hình ánh thê hệ thanh niên trong cuộc chiến tranh qua những hình tượng cô gái thanh niên xung phong và anh bộ đội trên tuyến đường Trường Sơn. Với những trải nghiệm thực của đời lính, ông đã tái hiện một cách sinh động về hình ảnh những người lái xe trong Bài thơ về tiểu đội xe không kính.

Bài thơ đã sáng tạo một hình ảnh độc đáo: Những chiếc xe không kính chắn gió vẫn băng băng ra chiến trường.

Không có kính không phải vì xe không có kính

Bom giật bom rung kính vỡ đi rồi

Ung dung buồng lái ta ngồi

Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng

Hình ảnh những chiếc xe không kính được tác giả giới thiệu bằng một giọng điệu tự nhiên, ngôn ngừ thơ có màu sắc văn xuôi tưởng chừng như chẳng có gì là thơ cả, nhưng lại có sức khái quát cao về hình ảnh trần trụi của những chiếc xe ra đi từ trong bom rơi, lửa đạn. Qua đó, làm nổi rõ tư thế hiên ngang của các chiến sĩ lái xe. Cách sử dụng điệp từ “nhìn” được lặp lại ba lần trong một câu thơ kết hợp với cách ngắt nhịp (2/ 2/ 2).

Trên chiếc xe trần trụi ấy, là dịp các chiến sĩ lái xe có điều kiện tiếp xúc thê giới bên ngoài.

Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng

Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim

Thấy sao trời và đột ngột cảnh chim

Như sa như ùa vào buồng lái.

Nếu nhà thơ không phải là người trong cuộc thì làm sao có được những câu thơ vừa thực vừa hay đến như vậy. Nhà thơ đã diễn đạt một cách cụ thể và gợi cảm các cảm giác đầy ấn tượng của người lái xe trên chiếc xe không kính.

Ở nhừng người lính, ta bắt gặp một tâm hồn thật lãng mạn và cũng rất hiên ngang. Thiên nhiên được họ cảm nhận như người bạn đường. Ngồi trên chiếc xe không kính đang lao nhanh về phía trước, họ cảm thấy gió vào “xoa mắt đắng”, “thấy con đường chạy thẳng vào tim” - Yếu tố thực và ảo đan xen đã thể hiện được nhiều điều sâu lắng của tâm hồn người lính trên con đường ra trận, con đường lí tưởng thiêng liêng, đường ra tiền tuyến diệt quân thù. Trên hành trình chiếc xe lao nhanh về phía trước, người lính còn có cảm nhận hình ảnh bầu trời với sao trời, cánh chim cũng ùa vào buồng lái. Nhà thơ diễn tả chính xác các cảm giác mạnh và đột ngột của người ngồi trong buồng lái của chiếc xe không kính, khiến người đọc có thể hình dung được rõ ràng những ấn tượng, cảm giác ấy như chính mình đang ngồi trên chiếc xe không kính.

Những chiến sĩ lái xe thật trẻ trung, hồn nhiên và có chút gì đó thật ngang tàng, tinh nghịch:

Không có kính ừ thì có bụi

Bụi phun tóc trắng như người già

Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu thuốc

Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha

Những hình ảnh “phì phèo châm điếu thuốc”, “mặt lấm cười ha ha” là biểu hiện nét tính cách trẻ trung ngang tàng, bất chấp mọi khó khăn, coi thường hiểm nguy mà lòng luôn hướng về phía trước. Đó là chiến trường miền Nam đang vẫy gọi. Tính cách này còn được thế hiện ở một khổ thơ khác:

Không có kính ừ thì ướt áo

Mưa tuôn, mưa xối như ngoài trời

Chưa cần thay, lái trăm cây số nữa

Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi

Không phải ngẫu nhiên mà nhà thơ sử dụng cấu trúc lặp ở hai khổ thơ liên tiếp (không có... ừ thì... chưa cần), vì đó là dụng ý nghệ thuật của tác giả nhằm khẳng định nét tính cách mạnh mẽ của người lính trẻ xông pha nơi trận mạc. Đối với họ, chuyện bụi bặm, mưa tuôn, ướt áo... đều là chuyện bình thường, bởi đó không phải là trở lực để ngăn cản hành trình mà họ đang vươn tới.

Chính trong những khó khăn, nguy hiểm mà họ gặp phải nơi chiến trường là điều kiện bộc lộ phẩm chất cao quí của người lính trẻ. Ta còn nhận ra ở nhừng người lính trẻ này những nét lạc quan, trữ tình rất riêng:

Những chiếc xe từ trong bom rơi

Đã về đây họp thành tiểu đội

Gặp bạn bè suốt dọc đường đi tới

Bắt tay qua cửa kính vỡ rồi

Niềm lạc quan yêu đời của họ được bộc lộ qua tiếng cười “ha ha” rất trẻ trung thoải mái mà còn “bắt tay nhau qua cửa kính vỡ rồi” thì thật là giản dị tự nhiên nhưng cũng đầy ý nghĩa. Cái “bắt tay qua cửa kính” như để động viên nhau, khẳng định tình đồng đội càng thêm bền chặt, thắm thiết hơn. Và còn hơn thế nữa, đó là sự chia sẻ, cảm thông mà gần sát nhau hơn.

Bếp Hoàng Cầm, ta dựng giữa trời

Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy!

Tình đồng đội là nguồn động viên mạnh mẽ đối với người chiến sĩ ngoài mặt trận. Sau những lần ngồi lại với nhau là những lần tăng thêm sức mạnh để họ tiếp tục cuộc hành trình: “Lại đi, lại đi, trời xanh thêm”.

Phải khẳng định rằng: lòng nhiệt tình yêu nước, tinh thần lạc quan, dũng cảm, sống có lí tưởng là sức mạnh giúp họ vượt qua mọi gian nan thứ thách.

Kết thúc bài thơ là hình ảnh có sức gợi cảm đặc biệt:

Không có kính rồi xe không có đèn

Không có muôi xe, thùng xe có xước

Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước

Chỉ cần trong xe có một trái tim.

Chiếc xe đã được diễn tả hết sức tối đa của sự trần trụi: "không có kính, rồi xe không có đèn - Không có muôi xe, thùng xe có xước” nhưng điều kì lạ thay là chiếc xe trần trụi ấy vẫn băng băng ra chiến trường. Để lí giải điều này, tác giả đưa ra mọt chi tiết bất ngờ mà chí lí: “Chỉ cần trong xe có một trái tim" - “Trái tim” chính là hình ảnh người lính có tấm lòng yêu thương tha thiết đối với đồng bào miền Nam, đối với lí tưởng độc lập tự do của dân tộc. “Trái tim” ấy vững vòng tay lái cho chiếc xe băng mình xông vào mặt trận.

Có thể nói rằng, câu thơ cuối có chức năng kết thúc và khẳng định nội dung bài thơ và cũng làm sáng tỏ hình ảnh đẹp đẽ của những anh lính trẻ trong thời kì kháng chiến chống Mĩ thật gian khổ nhưng cũng rất hào hùng.

Bài thơ khẳng định sự thành công lớn của Phạm Tiến Duật trong việc khắc tạo một hình tượng thơ độc đáo, đó là hình ảnh của những chiếc xe không kính và những chiến sĩ lái xe trên tuyến đường Trường Sơn đầy gay go, thử thách. Hình ảnh anh lính lái xe là lực lượng tiêu biểu cho thế hệ trẻ Việt Nam trong giai đoạn ác liệt nhất của cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Họ là hình ảnh của một dân tộc anh hùng. Tất cá những ý nghĩa đo đều được thể hiện qua phong cách rất riêng của Phạm Tiến Duật trong một âm điệu trẻ trung, vui tươi, ngang tàng. Lời thơ gắn với lời nói trong sinh hoạt hằng ngày có tác dụng làm giàu khả năng tái hiện và chiếm lĩnh thực tại của bài thơ.

*****