Bài viết số 2 lớp 11 đề 3: Vẻ đẹp nhân cách nhà nho chân chính trong Bài ca ngất ngưỡng và Bài ca ngắn đi trên bãi cát

Thứ sáu , 13/10/2017, 16:03 GMT+7

Bài viết số lớp 11: Phân tích vẻ đẹp nhân cách nhà nho chân chính trong Bài ca ngất ngưỡng của Nguyễn Công Trứ và Bài ca ngắn đi trên bãi cát của Cao Bá Quát.

Cuộc đời vắt ngang qua hai thế kỉ XVIII, XIX với cá tính độc đáo trong cả lối sống và thơ ca, Nguyễn Công Trứ xứng đáng tiếp nối cái “Tôi” phá cách thể hiện trong văn học được truyền lại từ Phạm Thái, Hồ Xuân Hương...

Chính những nét riêng ấy đã tạo nên vẻ đẹp cho nhiều sáng tác của nhà thơ, bộc lộ một nhân cách nhà nho táo bạo nhưng vô cùng tiến bộ, chân chính, trong đó có Bài ca ngất ngưởng.

Bài thơ có một tiêu đề rất lạ “Bài ca ngất ngưởng“Ngất ngưởng” là từ chỉ thế không vững, lắc lư nghiêng ngả như chực ngã. Tên bài thơ đã phản ánh cuộc đời cũng rất thăng trầm, nhiều biến động của tác giả. Một cuộc đời chênh vênh lên xuống thất thường. Nhưng những trầm luân thế thái chỉ càng làm nổi bật nhân cách lớn lao của nhà nho chân chính Nguyễn Công Trứ. Nhà thơ sống “ngất ngưởng”, sống tự chủ, phóng khoáng chẳng màng điều tiếng nhân gian. Bài ca ngất ngưởng, cái tiêu đề rất gợi ấy đã hé lộ ra cho ta chủ để chính của tác phẩm.

Bài thơ được viết sau năm 1848, tức là sau khi Nguyễn Công Trứ về hưu ở quê nhà - Hà Tĩnh. Cuộc sống tự do tự tại không bị gò bó bởi những luật lệ chốn quan trường khiến tác giả đã vốn “ngông” nay càng “ngông” hơn nữa. Ông càng bộc lộ cao độ cá tính phóng khoáng của mình. Đã bước sang bên kia cái dốc của cuộc đời mình, không ai tránh khỏi cái quay đầu nhìn những vật đổi sao dời thế sự.

Quay lại phía sau, nhà thơ thấy tự hào vì đã không sông hoài, sống phí. Cuộc đời mình, ông đã làm được những gì một kẻ sĩ có thể làm để khẳng định vai trò cá nhân, gánh vác mọi việc trong trời đất: “Vũ trụ nội mạc phi phận sự” - Trong trời đất không việc gì không phải là phận sự của ta. Những học trò chốn cửa Khổng sân Trình luôn tâm niệm vai trò của tầng lớp: tu nhân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ.

Theo đó, câu tho' của Nguyễn Công Trứ đã thể hiện ý thức sâu sắc về vai trò trách nhiệm của bản thân, của tầng lớp mình đối với thời cuộc.

Tự xếp mình vào hàng những người luôn lo mọi việc trong trời đất, nhà thơ tự xưng tên: “ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng” đã về hưu. Con chim bằng cánh sải chín dặm trời mây đã xếp cánh “vào lồng”, thời lừng lẫy ấy nam bắc đông tây đã lùi vào quá khứ nhưng trận gió cuốn, triều dâng do đôi cánh ấy tạo nên vẫn thật vang động bốn bề: Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng Lúc bình Tây, cờ đại tướng Có khi về Phủ doãn Thừa Thiên.

Trong lịch sử văn học Việt Nam, cùng với rất ít tác giả độc đáo như Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương thì Nguyễn Công Trứ được ghi nhận là cái tôi cá tính, xưng tên riêng của mình trong tác phẩm - nhà thơ viết “Ông Hi Văn”. Nho giáo răn dạy học trò phải biết cách khẳng định vai trò cá nhân giữa trời đất nhưng đó là cái cá nhân “phi ngã” là cái “ta”; Nguyễn Công Trứ đã lấy cái “tôi” của mình để chuẩn mực hóa biểu hiện của yêu cầu ấy. Điều đó thể hiện nhà thơ ý thức sâu sắc về cái “tôi” của mình giữa những cái ta chung chung đại khái. Không chỉ vậy ông còn hiểu rõ tài năng của mình. Điệp từ “Khi... khi...” cùng lối ngắt nhịp ngắn, rắn chắc của câu thơ đã khẳng định những tài năng cụ thể, phong phú của nhà thơ. Cuộc đời con người là hành trình đi tìm chính bản thân mình nhưng xã hội phong kiến không cho phép họ nhận thức, khẳng định cái tôi cá nhân. Trong thời đại ấy, thơ Nguyễn Công Trứ là lời ca đẹp ngợi ca khẳng định tính cá nhân của con người, đó là biểu hiện kín đáo của tính nhân bản, nhân văn trong ý thơ của tác giả.

Ý thức được tài năng, con người “ngất ngưởng” ấy còn ý thức được cả đức hạnh, phẩm chất tốt đẹp của mình. Song, vẻ thanh cao trong đạo đức ông Hi Văn không phải để (và cũng không thể để, không chịu để) nơi thanh bần ẩn dật. Khác với Nguyễn Trãi, Nguyễn Khuyến... đức hạnh Nguyễn Công Trứ còn đi cùng một cá tính “ngông” khác đời khác người nên ông không ngại ngần phô phang con người thật của mình: “Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng”. Thiên hạ cưỡi ngựa riêng ông Hi Văn cưỡi bò! Đã vậy ông còn đeo mo cau sau đuôi bò nhằm “che miệng thế gian”. Lôi sống khác người, khác đời vô cùng độc đáo ấy nhằm tách mình ra khỏi bụi trần xô bồ, xu nịnh, tham danh hám lợi của thế gian. Cá tính của nhà thơ cũng là thái độ của nhà thơ khinh thị những kẻ a dua, tầm thường, giả dối. Ta từng ca ngợi khí tiết như mai như tùng của Nguyễn Trãi, Nguyễn Khuyến,... thì ắt hẳn không thể quên nét thanh cao nơi Nguyễn Công Trứ (dù chúng cao ngạo “ngất ngưởng” trên lưng bò!).

Không chỉ ngạo nghễ ngồi trên thế gian, ông Hi Văn cũng biết hạ xuống nhân gian để thể hiện cái đa tình ở một nơi rất mực thanh cao: Kìa núi nọ phau phau mây trắng Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì.

Chỉ nhà thơ đi chùa mang cô đầu theo mà thôi. Không phải Nguyễn Công Trứ không biết sự ấy đáng cười: “Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng”, đó là bụt cười, là người đời cười và cũng chính ông tự cười mình đó thôi.

Ai cười thì cũng mặc ai. Con người đã nếm đủ vị đời “lên voi xuống chó” thì còn sợ gì nữa! Ông ung dung trước những được mất của cuộc đời, trước những khen chê của thế gian:

Được mất dương dương người tái thượng

Khen chê phơi phới ngọn đông phong.

Bản lĩnh sống ấy đâu phải ai cũng có. Đó là khí tiết của bậc trượng phu đã thấu lẽ đời, hiểu mệnh trởi “Kinh luân sẵn có trong tay” (Nguyễn Đình Chiểu) chỉ còn ung dung mà sống. Âm thanh “cắc - tùng” đệm vào câu thơ khiến ta tưởng cuộc đời này cũng như một cuộc chơi mà thôi. Những thú vui ca hát, rượu thơ giúp cuộc chơi thêm phong phú.

Tưởng như ung dung bảo thủ với lối sống “chẳng giống ai” nhưng Nguyễn Công Trứ vẫn biết gắn lối sống riêng với cuộc đời chung. Điều ấy nhà thơ cũng đã tự ý thức được giá trị của nó. Dù sống sao đi nữa, ông Hi Văn vẫn dặn lòng mình “Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung”. Giữ được cá tính nhưng vẫn hòa nhập vào cái chung, đó là bản lĩnh, là vẻ đẹp của sự tự tin hiếm có trên đời.

“Trong triều ai ngất ngưởng như ông”. Đúng, không ai ngất ngưởng như Nguyễn Công Trứ, một nhân cách nhà nho mới mẻ, phá cách đầy cá tính nhưng tiến bộ vượt lên trên thời đại.

Nhắc đến Nguyễn Công Trứ là nhắc đến một cá tính có một không hai trong nền văn học Việt Nam. Chính tư thế “ngất ngưởng”, cái tôi ngạo nghễ mà vẫn gắn với cuộc đời chung của ông đã làm nên một nhân cách nhà nho lạ lùng chân chính có một không hai trong lịch sử văn học.

Bài làm 2: Nhân cách nhà nho chân chính trong bài ca ngất ngưởng

Nguyễn Công Trứ không chỉ là một vị quan thanh liêm mà còn là một nhà thơ, nhà văn. Nguyễn Công Trứ sáng tác nhiều nhưng hầu hết bằng chữ Nôm. Thể loại ưa thích nhất của ông là hát nói. Bài ca ngất ngưởng là một trong những sáng tác tiêu biểu nhất của ông. Chúng ta sẽ thấy rõ nhân cách nhà nho chân chính ở Nguyễn Công Trứ qua phân tích Bài ca ngất ngưởng.

Giải thích khái niệm

Nhân cách: Tư cách (cách ăn ở và cư xử) và phẩm chất (cái làm nên giá trị) của con người.

Nhà nho: Người trí thức nho học thời phong kiến.

Chân chính: chỉ sự tốt đẹp.

=> Nhân cách nhà nho chân chính: là tư cách và phẩm chất tốt đẹp của một nhà nho.

Biểu hiện về nhân cách ở Nguyễn Công Trứ trong Bài ca ngất ngưởng:

a) Lí tưởng công danh

Trong học tập: Nhà nho coi trọng công danh. Làm người phải có danh gì với núi sông". Muốn có công danh phải có lòng quyết tâm và chí thú trong học tập đế đậu làm quan, phục vụ cho dân, cho nước. Nguyễn Công Trứ là người có lí tưởng công danh. Ông cần mẫn học tập để đi thi ra làm quan, ông đã đậu “thủ khoa" và ra làm quan,

b) Thể hiện qua sự cống hiến của ông đối với dân, với nước.

- Khi làm quan: nhân cách một nhà nho chân chính được thể hiện khá rõ ràng. Ông đã viết:

Vũ trụ nội mạc phi phận sự,

Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng...

Nguyễn Công Trứ cho rằng làm quan bị mất tự do như con chim bị nhốt trong lồng, nhưng ông vẫn ra làm quan vì đó là phương tiện đế ông thể hiện tài năng và hoài bão của mình. Điều đó được chứng minh qua những năm tháng ông làm quan. Trong khi hành đạo, ông luôn tó ra thẳng thắn, thậm chí dám kiến nghị, góp ý cho cả vua. Có phong cách làm việc như vậy vì ông có tài năng thực sự và tận tâm với sự nghiệp, không hề luồn cúi để vinh thân phì gia. Điểm lại những chức quan ông đảm nhiệm, ta cũng thấy được ông là người tài năng: khi thi, ông đậu Thủ khoa, khi làm Tham tán, khi làm Tổng đốc... Dù ở cương vị nào thì ông cũng sống bằng con người thật của mình: ngay thẳng và năng động, sáng tạo. Chính ông cũng tự khẳng định mình là người “tài bộ” (tài hoa) “Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng”.

-> Trong thời kì làm quan, phong cách sống của Nguyễn Công Trứ đã thể hiện được ông là người có bản lĩnh hơn người, Đó chính là nhân cách nhà nhp chân chính ở Nguyễn Công Trứ,

c) Thể hiện qua “cái ngông” khi về hưu

- Khi về hưu: Nhân cách một nhà nho chân chính cùng được thê hiện qua cách sống rất riêng, rất bản lĩnh.

Đô môn giải tổ chi niên

Khen chè phơi phới ngọn đông phong.

Ổng tự đánh giá cao các việc làm ấy. Ông cho rằng mình có quyền ngất ngưởng vì ông về hưu trong danh dự, sau khi đã làm được nhiều việc có ích cho dân. Ông quan niệm rằng mình đã cống hiến hết tài năng và nhiệt huyết cho xã hội, cho triều đại. ông coi điều quan trọng nhất của nhà nho là hoạt động thực tiễn chứ không phải là nếp sống uốn mình theo dư luận, ông vui với niềm vui hoà trong thiên nhiên: “Kia núi nọ phau phau mây trắng".

d) Nhân cách nhà nho chân chính ở Nguyễn Công Trứ thể hiện qua việc đề cao đạo trung hiểu. Nhà nho luôn đề cao đạo trung hiếu. Tuy coi trọng tài nhưng vẫn dề cao đức hơn. Nguyễn Trãi đã từng cho rằng; "Tài thì kém đức một vài phân”. Khi tác giả được thăng chức, khi lại bị giáng chức. Nhưng ngay cả khi bị giáng chức, Nguyễn Công Trứ giữ trọn đạo tôi trung:

Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung

Trong triều ai ngất ngưởng như ông!

Tự nhìn lại quãng đời làm quan, ông cho rằng mình đã thực hiện trọn vẹn “nghĩa vua tôi”.

Nhân cách nhà nho chân chính ở Nguyễn Công Trứ thể hiện trong Bài ca ngất ngưởng vừa mang những đặc điểm chung của một nhà nho, vừa mang dấu ấn riêng của tác giả. Điếm chung là có lí tưởng công danh, thi cử làm quan để xứng đáng với bậc nam nhi đứng trong trời đất, đề cao đạo trung hiếu. Điểm riêng của tác giả là Nguyễn Công Trứ đã tự khẳng định được tài năng và sự cống hiến của mình. Ông coi điều quan trọng nhất của nhà nho là hoạt động thực tiễn chứ không phải là nếp sống uốn mình theo dư luận. Ông là người có cá tính mạnh mẽ, sống rất phóng khoáng, độc đáo. Đó là nhân cách của một nhà nho tài ba có chí lớn nhưng không gặp thời.

Nguồn: